سخنرانی عضو گروه پژوهشی مطالعات میان رشته ای قرآن و حدیث در نشست « ما العلاقه بین مفهوم العرف و مصطلح معروف القرآنیه؟»

این نشست به زبان عربی، با سخنرانی دکتر فاطمه آبادی عضو گروه پژوهشی مطالعات میان رشته ای قرآن و حدیث دانشکده الهیات دانشگاه الزهرا(س) و حجت‏ الاسلام مقداد درگاهی برگزار شد.

دکتر فاطمه آبادی و حجت‏ الاسلام مقداد درگاهی،شامگاه 15 فروردین‌ماه 1402 در غرفه مجتمع آموزشی پژوهشی بین‌الملل حوزه‌های علمیه و در راستای سلسله نشست‌های تخصصی قرآنی در عرصه بین‌الملل واقع در بخش بین‌الملل سی‌امین نمایشگاه قرآن در مصلای تهران به ایراد مباحث علمی پرداختند.

مباحث مطروحه در این سخنرانی به صورت خلاصه به شرح زیر است:

خداوند متعال اصطلاح «معروف» را محور تمامی روابط انسانی از جمله روابط خانوادگی(بقره/231)، روابط بین فرزندان و والدین(لقمان/15)، موضوع وصیت (بقره/180)، کیفیت کلام (بقره/235) و ... قرار داده است. هم‌چنین در آیاتی از قرآن کریم به پیامبر(ص) و مؤمنین دستور داده شده است که به معروف امر و از منکر نهی کنند، این در حالی است که در هیچ از آیات قرآن کریم، خداوند کنشگر مستقیم أمر به معروف نیست؛ بلکه تنها کنشگر در امر به مصادیق معروف از جمله نماز، زکات ... است. از این رو به نظر می‌رسد که این اصطلاح قرآنی از اهمیت خاصی برخوردار است و کشف دقائق آن نیازمند بررسی‌های بیشتر می‌باشد.

در معاجم لغوی مربوط به دوره عربی کلاسیک معانی مختلفی برای ماده «عرف» ذکر شده است، از جمله: مکان بلند، صورت، علم و ادراک، جود و احسان، زخمی که در دست ایجاد می‌شود، صبر، تاج خروس و یال اسب و معانی دیگری که لغویان آنها را ناشی از پدیده اشتراک لفظی یا چند معنایی دانسته‌اند.

تبیین چندمعنایی از اشتراک لفظی از طریق بررسی روند تاریخی این ماده مکن می‌شود؛ نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که برخی از معانی مذکور هم‌چون زخمی در دست، صبر، تاج خروس و یال اسب، ضمن اشتراک لفظی و برخی هم‌چون صورت، علم و آگاهی و جود و احسان ضمن تعدد معنایی قرار می‌گیرد.

مراجعه به استعمالات قرآنی این ماده در ساختار فعلی نشان می‌دهد که معرفت پس از «دیدن» حاصل می‌شود، به عبارت دیگر، در کاربرد قرآنی معرفت نوعی از ادراک است که از طریق ادراک حسی و به طور خاص قوه بینایی به دست می‌آید. برای مثال در قرآن کریم آمده است که فقیر عفیف و مجرم از چهره‌هایشان شناخته می‌شوند (بقره/237؛ الرحمن/41) یا در موضوع حجاب آمده است: «یُدْنینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ ذلِکَ أَدْنی‏ أَنْ یُعْرَفْنَ (الأحزاب/59)» و به این ترتیب نوع پوشش که امری دیدنی است منجر به حصول معرفت می‌گردد، یا در ارتباط با نشانه‌های الهی و تفاوت‌های ظاهری آمده است: «وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ سَیُریکُمْ آیاتِهِ فَتَعْرِفُونَها (النمل/93)»، «إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثی‏ وَجَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَقَبائِلَ لِتَعارَفُوا (الحجرات/13)».

در موارد محدودی نیز قرآن کریم به حصول معرفت از طریق شنیدن اشاره دارد: «وَإِذا سَمِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَری‏ أَعْیُنَهُمْ تَفیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدین (مائدة /83)». نکته قابل توجه در این آیه این است که با وجود اشاره آیه مبارکه به حصول معرفت از طریق شنیدن آیات الهی، افراد مذکور از خداوند درخواست می‌کنند که در زمره شاهدان قرار گیرند؛ گویی معرفت تام و حقیقی فقط از طریق دیدن حاصل می‌شود و از این رو شنونده از خدا می‌خواهد در زمره کسانی که دیدند و به معرفت حقیقی دست یافتند، به شمار آید. از این رو مشخص می‌شود که اصل در معنای ماده عرف «صورت» است سپس معنای این ماده به «دیدن» و از آنجا به ادراکی که از طریق دیدن حاصل می‌شود و سپس به «ادراکی که از طریق حواس حاصل می‌شود» توسعه معنایی پیدا کرده است. اصطلاح قرآنی معروف نیز نیازمند دقت نظر است. در مراجعه به معاجم لغوی ذیل ماده «عرف» اصطلاح معروف را جز در معاجمی که از قرن پنجم به بعد نگاشته شده‌اند، نمی یابیم؛ هم‌چنین لازم به ذکر است که گردآورندگان این معاجم در تببین اصطلاح «معروف» مثال‌هایی از کلام یا ادبیات عرب ذکر نکرده‌اند بلکه برخلاف تبیین معنای عرف تنها به شواهد قرآنی اکتفا کرده‌اند.

آنچه به آن اشاره شد و دلایلی دیگری که مجال ذکر آن در اینجا نیست نشان می‌دهد که کلمه «معروف» اصطلاحی است که قرآن کریم برای اشاره به هر خیری که –از جمله فرائض دینی و فرهنگ متعالی- در جامعه دینی رایج است، وضع کرده است. ولی این سوال هم‌چنان باقی است که چرا خداوند متعال امر به معروف نکرده است و این مهم را بر عهده رهبران جامعه دینی و مؤمنان قرار داده است؟

پاسخ این سوال را می‌توان در چگونگی مقوله‌بندی (categorization) مرتبط با مفهوم معروف یافت. مقوله بندی به معنای قرار دادن اشیاء یا مفاهیم مرتبط با یکدیگر در یک مجموعه و وضع یک عنوان برای آنها می‌باشد. این فرایند از اوایل کودکی در ذهن انسان رخ می‌دهد و در زبان نمود پیدا می‌کند. مقوله‌بندی در سه سطح اتفاق می‌افتد: سطح شامل، سطح پایه و سطح مشمول. در بین این سه سطح از مهم‌ترین ویژگی‌های سطح پایه این است که اعضای آن از ثبات برخوردار هستند. برای مثال در ارتباط با «وسیله نقلیه»، «ماشین» و «ماشین پژو»، مقوله «وسیله نقلیه» مربوط به سطح شامل، مقوله «ماشین» مربوط به سطح پایه و مقوله «ماشین پژو» در سطح مشمول است.

در بحث مذکور مصادیق معروف هم‌چون نماز، زکات، عدل، تقوا، احسان، بر و ...مفاهیم سطح پایه و اصطلاح معروف در سطح شامل قرار دارد. به این ترتیب معروف تنها شامل نماز، زکات و دیگر مفاهیمی که با تغییر مکان و زمان تغییر می‌یابد نیست بلکه هم‌چنین دربرگیرنده مفاهیمی عصری و غیر ثابت است و از این رو است که افراد جامعه دینی –رهبران و آحاد امت – از جانب خدا موظف به تولی امر به معروف و پاسداری از فرهنگ دینی رایج در جامعه و فرائض الهی هستند.

این موضوعی است که علاوه بر افزودن بعد پویایی به فقه، تعادل و ثبات را در جامعه تضمین می‌کند. در قرآن کریم آمده است «الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُم مِّن بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنکَرِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ (التوبة/67)» و«وَمَن یَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ (نور/21)». این به آن معنا است که منافقین و شیاطین که از مهم‌ترین ویژگی‌های آنان عدم استقرار و تعادل است – برای مثال درباره منافقان آمده است: مُّذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذَلِکَ لَا إِلَی هَؤُلَاءِ وَلَا إِلَی هَؤُلَاءِ (النساء/143)- تلاش می‌کند با اشاعه منکر و محو اهتمام جامعه دینی به فرائض الهی و فرهنگ دینی خود، پایداری و ثبات جامعه را برهم زنند و جامعه را به سوی انواع پریشانی‌ها سوق دهند.