گزارش سیزدهمین نشست گروه پژوهشی مطالعات هند مورخ 29 تیر ماه 1401

سخنرانی سرکار خانم حدیث عیدانی

مقاله ی مورد بررسی امروز عنوانش اصلاح اندیشه ی دینی در هندوئیسم معاصر است که نوشته شده توسط سرکار خانم مرسا غلام زاده و جناب آقای دکتر حجت الله جوانی میباشد که در نشریه ی مطالعات شبه قاره ی هند هم به چاپ رسیده است.
هندوئیسم در تاریخ یک دین قابل انعطاف و اصلاح پذیر معرفی شده و در دوران معاصر هم تسلط اروپاییان، اندیشه ی اسلامی، و اندیشه ی مسیحی باعث اصلاح اندیشه ی دینی در هندوئیسم شده و اختلافات طبقاتی در هند، رسم ساتی، پرستش بت ها و رواج خرافه عللی بودند که اساس ضرورت اصلاح اندیشه ی دینی در هندوئیسم شدند. در این مقاله دو نهضت معرفی شده تحت عنوان نهضت آریا سماج که دیاننده سرسوتی بنیان گذار این نهضت بود و دومین نهضت برهما سماج که رام موهان روی بنیان گذار آن بوده است. سلطه ی انگلیس به واسطه ی استعماری که در هند داشت و همچنین گسترش مسیحیت در هند در اوایل قرن نوزدهم باعث شد تحولات گسترده ای در هند به وجود آید و هندوئیسم نوین ایجاد شود. یکی از اولین متفکران در هندوئیسم نوین جناب رام موهان روی بوده است. همانطور که در همه جای دنیا زمانیکه جریان های اصلاح طلبی به وجود می آید در کنار آن تنش هایی نیز به وجود می آید و این تنش ها گاهی ممکن است بسیار افراطی باشند و از آن تفکر اصلاح طلبی راست کیشانه دور بشوند و برای هندوئیسم هم قطعا این اتفاق رخ داد. جنبش های اصلاح دینی هندوئیسم اوایل عمدتا برای تحصیل کرده ها بود اما به تدریج تماما ساختار زندگی روزمره ی هندو ها را تغییر داد و در درون ساختار زندگی روزمره ی هندو ها نفوذ کرد. بهترین منابعی که میتوانیم در رابطه با این جریان ها داشته باشیم برمیگردد به رهبران و اعضای خود این جنبش ها و میتواند بسیار کمک کننده باشند. وضعیت سیاسی اقتصادی هند در زمان ورود اصلاحات به اینگونه بود که در قرن 16 پرتغالی ها که جزو اولین کشورهای اروپایی بودند وارد سواحل هند شدند و تجارت خود را شروع کردند و بعد از آنها کشورهای اروپایی دیگر هم وارد شدند و به این تجارت ها دامن زدند. اما کشوری که خیلی معروف است و بسیار استفاده از هند کرده است انگلستان میباشد. انگلیسی ها زمانیکه قدرتشان در هند افزایش پیدا کرد در سال 1757 کمپانی هند شرقی را تاسیس کردند و این کمپانی حدود 100 سال فعالیت داشت در این کشور و با افزایش نفوذ و قدرت این کمپانی و کشور انگلستان اقتصاد هند تنها به صادرات محدود شد و این اتفاق ضربه ی بسیار عمیقی به هند وارد کرد. همچنین زبان انگلیسی نیز زبان رسمی شد و در سال 1857 امپراطوری بریتانیا رسما هند را مستعمره ی خودش معرفی کرد. همچنین مبلغان مسیحی در این زمان سعی داشتند طبقات اجتماعی بالای هند را به درون خود جذب کنند اما چندان نتوانستند موفق شوند. انگلیسی ها بسیار از آداب و رسوم مختص به هند انتقاد میکردند مثل ازدواج کودکان، خودسوزی زنان بیوه( رسم ساتی) ، و میتوان گفت همین انتقادات باعث شد جریان های اصلاح طلبانه ی دینی در هند به وجود بیاید و به این جریانات کمک کننده بود. اصلاحات اجتماعی و فرهنگی درون هند بر اساس جنبش اصلاحات مسیحی مدل سازی شده بود یعنی خدمات مذهبی خودشان را بر پایه ی اوپانیشاد ها و خواندن سرودهای مذهبی و موعظه و نظیر اینها ارائه دادند. یکی دیگر از دلایل زمینه های مساعد اجتماعی ورود جنبش های اصلاحی در هند رشد فقر در هند بود. سیاست کاهش زمین های کشاورزی در هند به واسطه ی اینکه مستعمره انگلستان بود باعث شد فقر گسترش زیادی در هند پیدا کند. سه شخص بسیار تأثیرگذار در این اصلاحات 1. رام موهان روی 2. دیاننده سرسوتی 3. سوامی ویوکاننده که این افراد مسئول بیداری اجتماعی و فرهنگی هند بودند. بسیاری از این اصلاح طلبان ایده های آزادی خواهانه مغرب زمین را وارد هند کردند و باعث ظهور جنبش های اصلاحی در هند شدند. چالش های هندوئیسم در ظهور این جنبش ها به این شکل است که هندوئیسم هم مذهب بسیار محافظه کارانه است و در کنارش بسیار آزادمنشانه نیز میباشد و این آزادی اصطلاحی است در حدود چارچوب خود هندوئیسم نه این که این مکتب بخواهد خودش را واژگون کندو بایستی در چارچوب خود هندوئیسم این آزادی را تعریف کنیم. در قرن 19 میلادی آزادی تفکری به وجود آمده بود که یکی از علل های آن تعالیم مبلغان جدید مسیحی بود و همچنین در این دوران حرکت های مخالف با هندوئیسم هم به وجود آمد نظیر آیین جین، آیین بودا و حتی اسلام. مسیحیت در این زمان تغییر مقام هندو ها را خواستار بود و مسیحیان و مبلغان مسیحی بیمارستان ها و مدارس میساختند و حتی طبقه ی نجس ها را برای اولین بار جزو انسانها به شمار آوردند. نهضت آریا سماج رو اگر بخواهیم تعریف کنیم میتوانیم بگوییم جنبش دفاع از بازگشت به اخلاق پیشاودایی و برهما سماج هم جنبش دفاع از مفهوم جهانی برهمن به عنوان عنصر کلیدی در آیین هندو بود. این دو جنبش گرایش به مسیحیت را توانستند تا حدی متوقف کنند و دفاع کردند از آئین هندوئیسم. برهماسماج سازمان اصلاح اجتماعی و مذهبی و معرف یک روش آموزش جدید به عنوان دانش آزادی خواه، منطقی و علمی بود و در سال 1828 به وجود آمد و باعث جلوگیری از تغییر دین هندو ها شد و آشنایی با متون اصیل هندی را اصل خودش میدانست و با بت پرستی مخالفت میکرد و کاهنان برهمن را به واسطه اینکه تفسیر دنیوی از خدایان داشتند را متهم میکرد و مخالف بود با سوزاندن بیوه زنان، ازدواج کودکان، ممنوعیت ازدواج مجدد بیوه زنان و محدودیت های صنفی. جناب رام موهان روی که بنیان گذار این نهضت هستند پدر هند جدید شمرده میشوند و یکی از خیرخواهان بشر به شمار می آیند. به عقیده ایشان بت پرستی علت اصلی بسیاری از مصائب اجتماعی جامعه بود و باعث تقسیم جامعه به طبقات اجتماعی و همچنین تقسیم مجدد خدایان میشد. نگرش ایشان به مذهب التقاطی بودو منظورشان از مذهب التقاطی این بود که مفهومی از دین جهانی با ترکیبی از بهترین ویژگی های تمام ادیان شناخته شده ی جهان ارائه دهند. جناب رام موهان روی به عنوان مصلح دینی شناخته شده هستند و بیشتر وقت خود را صرف مطالعه متون مقدس ادیان مختلف که بتوانند از ادیان مختلف وحدتی بیرون آورند. ایشان عقیده داشتند که انجیل همانقدر مقدس است که ودا ها و ودا ها همانقدر مقدس هستند که قرآن مقدس میباشد. ایشان بسیار تلاش میکردند که اختلافات میان مذاهب مختلف را حذف کنند. اصلاح اجتماعی یکی از شروط اصلی آزادی سیاسی است از نظر ایشان. ایشان مخالف قانون چند همسری بودند و به دنبال این بودند که نقایص موجود در کاست ها را حذف کنند و به عقیده ایشان بدون حمایت فعال دولت ریشه کن کردن اعمال غیر انسانی مثل رسم ساتی غیرممکن است. در مورد سیستم طبقاتی (کاست ها) ایشان قوی ترین معترض به نظام طبقاتی کاست شمرده میشدند. به عقیده ایشان نظام کاست یکدستی جامعه را برهم میزند و باعث تضعیف سیاسی هم میشود. در مورد رسم ساتی در سال 1818 ایشان اولین مقاله ی خود را درباره رسم ساتی ارائه دادند و به عقیده ایشان زن وجود مستقل از شوهر خود را دارد پس دلیلی ندارد وقتی شوهر فوت میکند زن نیز همراه او سوزانده شود. بعد از مرگ جناب رام موهان روی تا حدی جنبش رها شد اما جناب دیبندرانات تاگور جانی دوباره به این نهضت دادند و این نهضت توانست ادامه پیدا کند. تاگور اعتقاد داشت خطاناپذبری وداها را نمیشود پذیرفت و باید مطالعه انواع متون مقدس هندوئی صورت پذیرد و تنها به تعداد محدودی از آنها اکتفا نکنیم و بدین شکل راه بنیان گذار این نهضت را ادامه داد و نهضت بعدی که در این مقاله مورد بحث قرار گرفته شده نهضت آریاسماج میباشد. از دید این نهضت وداها تنها منبع الهام بشر در هستی است و متون مقدس عاری از هرگونه خطاست. دیاننده سرسوتی بنیان گذار این نهضت بود و ایشان در سن 21 سالگی خانه را ترک کردند و تا مرتاضی پیش رفته و 15 سال در هند سرگردان بودند و همچنین قوانین تثبیت شده توسط این جنبش ترکیبی از اعتقادات مذهبی، اخلاقی و جزئیات سازمانی بود. به عقیده این نهضت هیچ بتی نمیتواند نماینده ی خدا باشد و یا مظهری از خدا باشد. ایشان مخالف جنبه های کاستی و طرفدار احیای مذهبی و تبلیغی هندوئیسم و مخالف تبلیغ وآموزش مسیحی انگلیسی بودند و از نظر ایشان آریایی ها ساکنان اولیه ی زمین به شمار می آیند که اولین بار در تبت ساکن شدند و بعد به سمت هند رفتند. آریا کسی بود که دارای دانش، فضیلت و بزرگواری بود و به خدای یگانه و توحید معتقد بود و همچنین معتقد به مذهب ودایی بود. اگر بخواهیم این دو نهضت را با یکدیگر مقایسه کنیم نهضت آریاسماج برخلاف نهضت برهماسماج رویکرد سخت تری نسبت به ادیان داشت. برهماسماج رویکردی ملایم داشت و بر این عقیده بود که باید ادیان را باهم متحد کنیم و به دنبال توحید در تمام ادیان آسمانی باشیم ولی آریاسماج مسیحیت را رد میکرد و تنها به مذهب ودایی معتقد بود. میتوانیم بگوییم آریاسماج فرقه ای رادیکال تر از برهماسماج به حساب می آید.

سخنرانی جناب آقای دکتر حجت الله جوانی
یک ویژگی که در قرون گذشته در هندوئیسم وجود داشته است این است که هندوئیسم توانسته بیش از سه چهار هزار سال خودش را زنده نگه دارد و یکی از علت های دوام این دین پیدا کردن نکات مثبت در ادیان دیگر و ترکیب آنها با خود بوده است و این نکته ی قابل تأملی است. یعنی در نظر گرفته به طور مثال در دین جین اهیمسا مطرح شده و اهیمسا یعنی عدم آزار موجودات زنده و بعد میبینیم که هندوئیسم این را وارد دین خودش میکند. به تعبیری میتوانیم بگوییم از دستاوردهای ادیان دیگر تغذیه کرده و خود فربه شده و دوام پیدا کرده و شاید دین جین کم جان تر هم شده یعنی وقتی یک دین بزرگتر عناصر یک دین کوچک تر را میگیرد و وارد خود میکند به نوعی هم رشد بیشتری پیدا میکند هم مخاطبان خودش را نگه میدارد و آن دین کوچک تر شاید رونق بیشتری نمیگیرد، همان اتفاقی که برای دین جین رخ داد. اما از قرن 18 به بعد که بحث اصلاح اندیشه ی دینی را مطرح میکنیم و مختص به هند هم نمیباشد و در ادیان مختلف هر کدام به یک شکلی صورت میپذیرد، در یهودیت به یک شکل در هندوئیسم به یک شکل حتی در کنفسیوسی که بحث آئین کنفسیوس و نو کنفسیوس مطرح شد این جریان اصلاحات در عموم دین ها مطرح شده حتی در دین اسلام هم مطرح شده و از حدود شاید نزدیک 200 سال کسانی را داشتیم که در این مباحث وارد شدند و صحبت هایی را مطرح کردند. زمینه ی مطرح شدن این جنبش های اصلاحی این بود که در واقع نیازی به بروز کردن باورها، آموزه ها و اعتقادات هندوئیسم احساس میشد. اگر بخواهیم در مورد هندوئیسم صحبت کنیم واقعا شما وقتی وارد هند میشوید با یک شگفتی رو به رو میشوید. به این دلیل که شما به عنوان دانش آموخته ی رشته ی ادیان و عرفان ودا ها را خوانده اید و با اوپانیشاد ها آشنایی دارید و همانظور که مرحوم شایگان از علامه طباطبایی نقل قول میکنند در اوپانیشادها توحید محض دیده میشود و شما آن توحید محض را را میبینید اما در خیابان معبدهایی نیز میبینید که آنجا بت هایی بسیار آراسته و دیده میشود که هر روز به اینها رسیدگی میشود و تمیز میشوند و توده ها نیز می آیند در آن معابد و شما وقتی نگاه میکنید تعجب میکنید که چطور ممکن است که انسانها هنوز به بت توجه داشته باشند آن هم در قرن21_20 و دچار تعجب میشوید که به اصطلاح بسامد شدیدی از یکتاپرستی محض، توحید و وحدت وجود میبینید تا خدایانی که قالب جسمی گرفته و پیکر و همسر دارند. همانطور که ما تعجب میکنیم متفکران دیگری در هند نیز بودند که متعجب میشدند، مثلا وقتی فردی مانند ویوکاننده توحید را درک میکند در اوپانیشادها بعد تعجب میکند که چه اتفاقی افتاده و چه مسئله ای پیش آمده که این به اصطلاح عامه گرایی و عوام زدگی در این دین رخ داده و سطح پرستش در عموم کاملا مشخص است که جنبه های بسیار عامیانه ی دینی برجسته شده و دیده میشود. بنابراین بسیاری از متفکران و حتی خود گاندی نقش بزرگی در منسوخ کردن بسیاری از این رفتارهای بد داشتند مثلا همان که عده ای را میگفتند نجس ها که بعد گاندی گفت به اینها نگویید نجس ها و این ها هاریجان (فرزندان خدا) هستند و انسانها را نجس تلقی نکنید. بالاخره این زمینه های اصلاح اندیشه ی دینی بسیار مهم و قابل تامل است و یک رساله هم نمیتواند حق مطلب را ادا کند. زیرا زمانیکه یک جریان و اصلاح به وجود می آید هم زمینه ی تاریخی دارد هم زمینه های متون مقدسی و دینی و هم زمینه های اجتماعی دارد. یعنی در واقع چرا در قرن 19 پس از رخدادهای بزرگی مثل انقلاب فرانسه در اروپا و بعد جنبش پروتستان و اصلاح اندیشه ی دینی در آنجا این اتفاقات در نقاط دیگر دنیا هم رخ میدهد. این نکته ی قابل تأملی است هم به لحاظ تاریخی هم به لحاظ زمینه های اجتماعی هم به لحاظ آشنایی متفکران شرق و غرب با همدیگر، یعنی مطالعه ی شرایط تاریخی که هندوئیسم وادار شد که اصلاحاتی را بپذیرد.هرکدام از متفکران یکسری اصلاحاتی را انجام دادند و بعدا میبینیم که نهرو نیز اصلاحات مهمی را در هند انجام داده است. بدین ترتیب زمینه های اجتماعی بروز اصلاحات در هند را میتوانیم از منظر درونی و بیرونی بررسی کنیم. درونی آن برمیگردد به آن چیزی که گفته شد در خود هندوئیسم وجود داشته و هندوئیسم هرجا احساس کرده لازم است تغییری صورت پذیرد آن را وارد خود کرده. نکته ی حائز اهمیت این است که هندوئیسم بیش از اینکه یک دین به معنای دینی دارای اصول و اعتقادات جزمی و مشخص و روشن باشد بیشتر یک سبک زندگی نیز است. یعنی در واقع یک هندو ممکن است هندو باشد اما سالها به معبد نرود و همچنان هندو باشد و این سبک هندوئیسم مقداری متفاوت است زیرا به عنوان مثال یک یهودی اگر تا مدت زیادی به کنیسه نرود ممکن است به تدریج دچار سوال بشوند درباره ی او. اما اگر یک هندو معبد هم نرود و در خانه روی طاقچه اش عودی برای پرستش بت خود روشن کند یا مراسم ازدواجش را به رسم هندو برگزار کند باز هم هندو تلقی میشود. و زمینه های بیرونی هند برمیگردد به اواخر قرن 18 ،19 و 20. تحولاتی که در سطح جهانی رخ داد و متأثر بودند. حال سوال این است که چرا هندو ها تا این حد متاثر از این تحولات شدند و جواب به این صورت است که آنها تجربه ی مستقیم استعمار را داشتند و اوایل که استعمارگران آمده بودند هندو ها را به خاطر بت پرستی و شکل پرستش آنها و احیانا به خاطر فقر و جهل و بیسوادی که درشان میدیدند مورد تمسخر قرارشان میدادند و گاهی همین مسخره کردن ها خودش انگیزه میدهد به افراد و حس میکنند حتما یک جای کار ایراد دارد و باید بکوشند تا آن را اصلاح کنند و میبینیم که متفکرانی که ازشان نام بردیم شروع میکنند به بازاندیشی تفکرات و مراسمی مانند عدم ازدواج همسر پس از مرگ شوهر یا سوزاندنش به عنوان رسم ساتی یا اگر نمیتوانند بسوزاننش سرش را بتراشند و تا آخر عمر دیگر ازدواج نکند. پس میبینیم رام موهان روی کار مهمی انجام میدهد و دست میگذارد روی بحثی به نام آموزش و میگوید اصلاح اندیشه ی دینی بایستی از ناحیه ی آموزش صورت گیرد و میگوید ما در آموزش ضعیف شده ایم که این مشکلات را پیدا کردیم و جهل و بیسوادی میان هندو ها باعث شد ما عقب مانده شویم و عقب ماندگی ما سبب مستعمره شدن ما شد. پس روی بحث کلیدی به نام آموزش سرمایه گذاری میکند. و شاید برای شما جالب باشد برنده ی جایزه ی نوبل به نام آمارتیاسن که هندی بود زمانیکه دعوتش کردند برای مراسم سخنرانی همه گمان میکردند که این فرد چون اقتصاددان و آماردان است راجع به منحنی های فقر و دهک های مربوط به آن صحبت میکند اما آمارتیاسن شروع میکند درباره آموزش صحبت کردن و میگوید اگر میخواهیم که فقر نباشد باید آموزش جدی گرفته شود و یک سخنرانی مفصل درباره ضرورت و اهمیت آموزش انجام میدهد. آموزش نه تنها آموزش رسمی بلکه در واقع ارتقای سطح آگاهی ها و دانش. پس نگاه کنیم آمارتیاسن که در قرن 21_20 این حرف را میزند پس افرادی مانند رام موهان روی و دیگران که در قرن 18 این صحبت ها را مطرح میکنند کار بسیار مهمی را انجام داده اند و زمینه ی یک نوع تحولی را به وجود می آوردند. اما همیشه اصلاح گرایی با موانعی روبه رو میشود و به آرامی میتواند پیش رود اگر در واقع قصدی برای پیشرفت داشته باشد. و دلیل آرام آرام پیشرفت کردن این است که بالاخره آن برهمن ها و سنت هندوئی پا گرفته و معابد از یکدیگر تغذیه میکنند و ممکن است دکان بسیاری دچار مشکل شود لذا میبینید که آنها عوام را تحریک میکردند و مقابله میکردند و میگفتند اگر این اصول از هندوئیسم خارج شود هندوئیسم دیگر هندوئیسم نیست. یک مقابله ای هم داشت صورت میگرفت با این جریان اصلاحات و به نظر می آید اگر به اصطلاح انقلاب یا به تعبیری جنبش استقلال هند صورت نگرفته بود این مقدار تغییرات دیده شده نیز رخ نمیداد اما پس از استقلال هند که گفتیم گاندی درباره ی طبقه ی نجس ها خیلی توصیه کرد و بعد نهرو آمد و اینها برای آن طبقه ی محروم موقعیت هایی فراهم کردند که آنها بتوانند به دانشگاه بیایند و تحصیل کنند و تقریبا با وجود اینکه جمعیتشان زیاد بود سعی کردند 20% از آنها را به دانشگاه بیاورند و میبینیم که آن بذر اصلاحی که در دو قرن پیش کاشته شده بود آرام آرام شروع میکند خودش را نشان دادن. یکی از موقعیت های خوبی هم که در این اصلاحات رخ داد جایگاه زنان بود. هند از استقلال به بعد یعنی از نهرو بگذریم، از دختر نهرو، ایندیرا گاندی که رئیس حزب کنگره بود تا الان بیش از 70_60 سال رئیس حزب کنگره خانم بود و چون رئیس حزب کنگره بیشترین رأی را هم می آورد میشود تشکیل دولت و بعد رئیس دولت یا نخست وزیر که بیشترین قدرت را در هند دارد باز یک خانم بود و در این موضوع در حد نخست وزیری هم باقی نماند و در ادارات، دانشگاه ها ، نهاد های آموزشی و محیط های مختلف این جنبش ها به فعال شدن زنان تحت تاثیر آن اصلاحاتی که ریشه در قرن 19 و 18 داشت خودش را نشان داد. و امروزه در هند رئیس دادگاه، قاضی، پلیس، نماینده ی مجلس، نخست وزیر خانم در سطوح مختلف اجتماعی دیده میشود و این محصول اصلاحی است که در دو قرن پیش پایه گذاری شده بود. و پیش بینی ها در مورد هند این است که در چند سال آینده به لحاظ توسعه ی اقتصادی و تا حدودی هم توسعه ی اجتماعی از چین پیشی بگیرد. زیرا محققان معتقدند هند آرام آرام دارد توسعه اش را میگذراند و گام به گام جلو میرود و این جهش فواره ای چین احتمال دارد نزولش را نیز تجربه کند اما جهش توسعه ی هند را آرام آرام و گام به گام میگویند. اما در واقع اصلاحات دینی یک سلسله آثار و نتایج اجتماعی را با خود به دنبال داشت و اینطور نبود که رها شود اما اینکه چقدر توانسته در بدنه ی عمومی کشور هند نفوذ کند این محل بررسی و مطالعه است و نمیتوانیم بگوییم به طور دقیق چه وضعی دارد زیرا جمعیت کشور هند بیش از یک میلیارد و دویست نفر است و به همین علت نمیتواند آثار اصلاحات را بلافاصله در خود تجربه کند.