سه شنبه 17 خرداد ماه 1401 از ساعت 17-19پنجمین نشست از سلسله نشستهای مشترک گروه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی دانشگاه الزهرا و «بنیاد دائره‌المعارف اسلامی» تحت عنوان «مطالعات دانشنامه‌ای تاریخ اجتماعی اسلام» با سخنرانی دکتر ابراهیم موسی‌پور بشلی، استاد برجسته و مدیر گروه مطالعات اجتماعی بنیاد دایره المعارف اسلامی برگزار شد. در ابتدای این جلسه دکتر زینب فضلی میزبان و مدیر علمی نشست به معرفی دکتر موسی پور و فعالیتهای علمی و پژوهشی ایشان در زمینه تاریخ اجتماعی پرداختند.
دکتر موسی پور در آغاز سخن، تعریف مفهوم ژانر دانشنامه و مطالعه دانشنامه‌ای در تاریخ اسلام را ارائه دادند و توضیح دادند که با توجه به رواج گسترده دانشنامه‌نویسی در ارتباط با حوزه‌های مختلف به‌ویژه حوزه ادیان، مطالعات دانشنامه‌ای به صورت یک رهیافت درآمد و نگاشته‌های دانشنامه‌ای شخصیت و ماهیت متفاوت و خاص خود را در قیاس با نوشته‌های دیگر پیدا کرد. بنابر گفته دکتر موسی‌پور، مطالعات تاریخ اجتماعی جهان اسلام از سال 1385 در بنیاد دائره‌المعارف اسلامی و با تأسیس این گروه به صورت مستقل آغاز شد. با توجه به‌اینکه این نوع مطالعات در تاریخ اسلام در بنیاد دایره‌المعارف اسلامی و نه در دانشگاه مطرح شد، به‌تبع آن باید الزامات مربوط به دانشنامه‌نویسی در آن، از جمله در بحث مقوله‌بندی، لحاظ می‌شد. موسی‌پور سپس با بیان اینکه مساله تاریخ اجتماعی در واقع تولید و توزیع روابط در اجتماع(جامعه) است، روابط در جامعه را ذیل یک تقسم‌بندی سه‌گانه روابط مردم با مردم، روابط مردم با حکومت و روابط مردم با زیست‌جهان(مادی و معنوی)شان دسته‌بندی کردند که بنابر گفته ایشان ذیل هر کدام از این محورها، زیرمقوله‌های پرشماری از جمله مقوله‌های مربوط به خوراک و پوشاک و مشاغل و ... وجود دارد. در ادامه بحث توضیح داده شد که در مطالعات ژانر دانشنامه علاوه بر اینکه اصول و مبانی پژوهش و تحقیق در تاریخ اجتماعی نیز باید شکل ویژه در این دست از مطالعات رعایت شود، برای اینکه مدخلها یکدست نوشته شود ساختارهای معیاری هم تدوین شده‌اند و در تألیف مدخلها حتی‌الامکان باید لحاظ شوند. ایشان در ادامه با اشاره به‌نمونه هایی از مقوله‌های تاریخ اجتماعی مربوط به پوشاک و مشاغل، کم و کیف کاربست این مبانی، ساختارها و معیارها در مطالعه و نگارش مدخلهای دایره‌المعارفی را برای حاضران تشریح کردند.
تشریح مسائل محتوایی مدخلهای مربوط به تاریخ اجتماعی، بخش مهم دیگری از صحبت‌های سخنران جلسه بود؛ بنابر گفته موسی‌پور، در بررسی دانشنامه‌ای از مقولات تاریخ اجتماعی اسلام، به‌عنوان مثال در بحث مشاغل، ابتدا باید معنای لغوی(واژگانی) آن را با توجه به شبکه معنایی واژگانی مشابه و هم‌معنامشخص شود. تطور و تکامل واژه‌ها برای نامیدن شغل مربوط در گستره تاریخی و جغرافیایی آن تبیین شود. باید به‌عنوان یک نکته مهم توجه داشت که نباید یک تعریف خاص و مشخص از مقوله مورد بررسی را مد نظر قرار داد، به‌دلیل اینکه تاریخ اجتماعی وظیفه دارد تظور معنایی و مفهومی در ادوار مختلف تاریخی یک مقوله را ترسیم کند. سپس می‌توان کارکرد اصلی و کارکردهای فرعی و حاشیه‌ای‌ـ الحاقی مقوله (حرفه) مورد بررسی را توضیح داد. همچنین باید تلاش کرد همه پرسش‌های محتمل مربوط به جنبه‌های اجتماعی مقوله را طرح و پاسخ مربوط به آن بر اساس اطلاعات منابع را در مقاله، با پیش چشم قرار دادن مناطق مختلف جغرافیایی از شرق تا غرب جهان اسلام ارائه داد. موسی‌پور در ادامه به این مساله مهم اشاره کردند که محقق تاریخ اجتماعی در ژانر دانشنامه‌ای باید آگاهی داشته باشد که این نوع از مطالعات بدون هر گونه تعارفی، مطالعات پر زحمت و زمانبری هستند و کسی که وارد این نوع مطالعات می‌شود باید ملزومات آن را نیز مد نظر قرار دهد. از نکات جالب توجه دیگر ضمن مباحث ارائه شده اشاره به این مهم بود که بنابر گفته سخنران جلسه، گروه تاریخ اجتماعی جهان اسلام در بنیاد دایره‌المعارف اسلامی گروه منحصر بفرد مربوط به این حوزه در ایران محسوب می‌شود و نظیر آن در دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی دیگر تا الان تأسیس نشده است.
در پایان نشست پرسش‌های حاضران طرح و از طرف سخنران پاسخ داده شد. لازم به ذکر است که با توجه به اینکه این جلسه آخرین نشست از سلسله نشستهای مشترک دانشگاه الزهرا و بنیاد دایره المعارف اسلامی در این فصل بود، با ذکر نام از همکاری جناب آقای مهندس طارمی راد معاون علمی بنیاد دایره المعارف اسلامی، خانم دکتر خان احمدی، مدیر گروه مطالعات غرب جهان اسلام، دکتر حسین خندق آبادی، دکتر الهام امینی کاشانی، دکتر حسن سید عرب، خانم خجسته پور و خانم اسدی و از دکتر ابراهیم موسی پور بشلی تقدیر و تشکر به‌عمل آمد.
