در تاریخ 26 آذر 1403، پیش نشست همایش بین‌المللی هوش مصنوعی، فرهنگ و علوم اسلامی به همت انجمن علمی قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا (س) و همکاری نهاد رهبری این دانشگاه به صورت مجازی برگزار شد. در این نشست، دکتر محمدرضا قاسمی دبیر ستاد راهبری فناوری حوزه علمیه در ابتدای سخن خود بیان کردند وحدت حوزه و دانشگاه یک مفهوم بسیار بلند و جدی است که با ابتکار امام خمینی رحمه الله علیه بنیان نهاده شد و تلاشی است برای آنکه علم به خدمت اهداف متعالی درآید و بتوان مسایل کلان نظام معرفتی اسلام را در فروع علم و فناوری بازنمایی نمود. امیدواریم این هدف بلند را بتوان با ظرفیت حوزه و دانشگاه و تعاون و تعاملی که بین این دو نهاد ارزشمند صورت می‌گیرد، بیش از پیش محقق کرد. در ادامه ایشان افزودند، لازم است به عنوان مقدمه چند نکته را در باب اهمیت هوش مصنوعی عرض کنم که در این سالها همواره مورد تاکید مقام معظم رهبری بوده است در سال 97 که در دیدار اعضای ستاد علوم و فناوری شناختی معاونت علمی مطرح فرمودند اهمیت علوم شناختی و فناوری‌های ناشی از آن از جمله هوش مصنوعی را مطرح نمودند و تعبیری که در آن جلسه بیان کردند آن بود که اگر کشوری در این فناوری ‌های نو عقب بماند، سرنوشتش مانند کشورهایی خواهد بود که در انقلاب صنعتی عقب ماندند و ذلیل شدند و زیر دست شدند. تعابیر تلخی که ایشان اشاره کردند برای کشورهایی است که در این عرصه عقب بمانند. همچنین ایشان در 26 آبان 1400 فرمودند ما باید جزو ده کشور برتر هوش مصنوعی باشیم و فرمودند این فناوری در اداره آینده دنیا نقش خواهد داشت. همچنین در سخنان دیگری فرمودند که در دوران هوش مصنوعی، کوانتوم و پسا اینترنت نمی توان با ابزار گذشته تبلیغ کرد بلکه باید به اقتضاء این دوران، تبلیغ صورت‌بندی شود. همچنین ایشان در دیدار هیات دولت چهاردهم اشاره کردند که آژانسی شبیه آنچه در انرژی هسته ای وجود دارد، در زمینه هوش مصنوعی شکل خواهد گرفت که اگر ما دیر بجنبیم، زرنگ‌های دنیا این مساله را دست خواهند گرفت و دیگر کشورها را تحریم خواهند کرد و برای هر کاری در این زمینه باید از آنها اجازه گرفت، لذا بهره بردار بودن و مصرف کننده بودن در حوزه هوش مصنوعی اهمیتی ندارد و این فناوری لایه های عمیقی دارد که باید به آن لایه‌های عمیق دسترسی پیدا کرد.

دبیر ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه تاکید کردند مجموع این تذکرات و رهنمودهای مقام معظم رهبری اهمیت مساله را روشن می‌کند مضاعف بر این تذکرات، حجم بسیار بالای سرمایه‌گذاری کشورها در زمینه هوش مصنوعی و نیز شتاب بسیار زیاد این فناوری هم شاهد بر اهمیت ویژه آن است. مدل های زبانی بزرگ (LLM) چند سالی است که بعد از ابزارهای شبیه chatgpt ،جذاب شده‌اند و این خود بخشی از اهمیت مساله است به جهت وسعت قابلیت و تنوعی که برای مخاطبین ایجاد کرده است. همچنین حوزه های کاربست این فناوری حوزه های بسیار متنوعی شده است. هر جا داده است و کلان داده و امکان پردازش های عمیق وجود دارد هوش مصنوعی می تواند آنجا حضور داشته باشد و طبیعتا در همه علوم و همه صنایع هوش مصنوعی حضور دارد و اثرگذار باشد و می‌تواند به بهره‌وری آنها کمک کند و طبیعتا این تنوع کاربست و گستره وسیع اثری که این فناوری در حوزه های مختلف مانند حوزه مشاغل، حوزه سبک زندگی و دیگر حوزه‌ها دارد بر جامعه‌پردازی اثر جدی خواهد گذاشت. متخصصین این حوزه معتقدند که این هوش مصنوعی AI اگر به SOCIAL MEDIA و شبکه های اجتماعی ورود کند انقلابی رقم خواهد خورد؛ انقلابی در تولید محتوا، انقلابی در شخصی‌سازی محتوا و انقلابی در اثرگذاری و تکوین بسترهای اجتماعی بر اساس خواسته‌های توسعه‌دهندگان این پلتفرم ها خواهد بود. تا اینجا اهمیت این فناوری روشن شد.

دبیر اجرایی همایش بین‌المللی هوش مصنوعی، علوم و فرهنگ اسلامی اشاره داشتند که به سه مقوم این فناوری هم باید پرداخته شود؛ اول داده، دوم زیرساخت‏‌های پردازشی مثل جی پی یوها (GPU) که بسیار ابزار جدی شده است برای بهره‌برداری قدرت‌ها از کشورهایی که صرفا خریدار این فناوری هستند و همین امروز مساله تحریم جی پی یوها، زیرساخت‌های پردازشی و تراشه‌ای مساله جدی‌ای است؛ و مقوم سوم زبان‌های برنامه نویسی و منطق حاکم بر فهم ماشین ها هستند که در گذشته الگوریتم‌ها محور بودند و الان سویه جدیدی در قالب (LLM)ها مطرح شده است. ایران اسلامی در حال حاضر در حوزه این سه مقوم، جزوه بیست کشور برتر در حوزه مطالعات و تحقیقات هوش مصنوعی است. اما متاسفانه در این حد و قواره در عرصه کاربست و به کارگیری آن در نظام چالش‌ها و نیازهای کشور نیستیم و از این نظر طبق آمارها جزو کشورهای تقریبا هفتادم دنیا هستیم، البته بخشی به خاطر آن است که داده‌های ما در اختیار این نظامات رتبه‌بندی جهانی نیست، اما بالاخره بر اساس آنچه خواسته مقام معظم رهبری بوده است، نه در عرصه مطالعات و تحقیقات آن سه مقوم هوش مصنوعی و نه در عرصه کاربست جزو ده کشور برتر نیستیم.

دکتر محمدرضا قاسمی افزودند، درباره کاربست‌های هوش مصنوعی در حوزه علوم اسلامی، به تدبیر مقام معظم رهبری، مرکز علوم اسلامی نور را دارد که امروز انبوهی از داده‌های علوم اسلامی را تولید کرده است که اگر بتوان روی این داده‌ها پردازش‌های جدی انجام داد، می‌توان به علوم انسانی اسلامی دیجیتال فکر کرد و در بستر این علوم انسانی اسلامی دیجیتال، تحول علوم انسانی را شاهد باشیم. که خب با وجود سال‌ها تلاش‌ هنوز نتیجه مورد نظر مقام معظم رهبری و تحول علوم انسانی رقم نخورده است. تقریبا با این فضایی که ما از علوم انسانی غربی شاهد هستیم تحرک ها و تلاش‌ها در عرصه علوم انسانی بدون ابزارهای هوش مصنوعی شاید نتواندخیلی قدرت مواجهه جدی داشته باشد و امروز هم ظرفیت حوزه‌های علمیه و هم علاقمندان دانشگاه را دور هم فراهم کرده است تا بتوانیم از این ظرفیت علوم انسانی اسلامی دیجیتال استفاده کنیم. طبیعتا در ابتدای راه هستیم و برخی تلقی‌های کلان در حوزه کاربست هوش مصنوعی شکل گرفته است؛ ما در منهج شناسی، در کشف روابط علی بین مفاهیم کلان حوزه علوم انسانی، در درختواره‌های دانش، در کشف جنس استدلال ها و مفاهیم پایه نسبت به مفاهیم روبنا از ابزارهای هوش مصنوعی استفاده می‌کنیم. به عنوان نمونه چت‌بات‌هایی که تاکنون در حوزه پاسخگویی به مسایل شرعی تولید شده است و به زودی در حوزه مشاوره رونمایی خواهد شد. در حوزه‌های عقیدتی و پاسخ به شبهات نمونه‌هایی در حال توسعه است. آن مسیری که ما در عرصه کاربست هوش مصنوعی در علوم و فرهنگ اسلامی پیش رو داریم یک مسیری است که نیاز به اجتماع ظرفیت‌های حوزوی و دانشگاهی دارد که امروز در ظرف مدیریتی حضرت آیت‌الله اعرافی زمینه‌های خوبی لحاظ شده است و من پیشنهاد می کنم که دانشگاه الزهرا هم در ادامه این نشست و به همت خوبی که صورت گرفته است بتواند هم در عرصه هم تلقی نیازهای جدی در این باره در علوم انسانی کمک کند و هم در پرسش‌ها. ما دو عرصه جدی پیش روی محققین حوزه‌های علوم انسانی اسلامی در حوزه هوش مصنوعی چه در حوزه و چه در دانشگاه داریم بخشی که منجر به تولید ابزارها و سرویس‌ها و محصولات می شود که اشاره شد ما حدود 550 نیاز پروژه در مساله هوش مصنوعی در حوزه‌های علمیه داریم که با ظرفیت حوزه و با همکاری‌های دانشگاهی در حال انجام آن هستیم اما بخشی هم در قالب نظام مسایل و پرسش‌ها و چالش های حوزه هوش مصنوعی است که در ابعاد فقهی، حقوقی، فلسفی، اخلاقی، حکمرانی و آینده پژوهی صورت بندی شده است و تقریبا 500 مساله هم در این حوزه‌ها به عنوان مساله کلان شناسایی شده است که آثار متناظر آن در اندیشه فلاسفه غربی و اخلاق‌پژوهان غربی و کارشناسان حقوقی دیده شده است و به آن نظام مسایل منعکس شده است تقریبا بخشی از سوالات ایشان سوالات مشترک ماست و برخی هم سوالات خیلی جدی تلقی نمی‌شود اما بالاخره در عرصه مواجهه با سوالات ایشان هم باید فعالانه برخورد کنیم. یکی از عرصه هایی که باز مقدمه آن با دانشگاه گفتگو شده است و می‌تواند زمینه همکاری جدی باشد بخش دیپلماسی حوزه هوش مصنوعی است که امروز در دنیا ما با کشورهای دوست، همسایه و مسلمان از جمله کشور عراق می توانیم ارتباط جدی داشته باشیم و با ظرفیت دانشگاه بیشتر می توان ارتباط برقرار کرد و زمینه گفتگوها و همکاری‌ها در بستر این ارتباط شکل بگیرد و سبب شود تا ما تلقی هماهنگی نسبت به مساله هوش مصنوعی داشته باشیم. دو رویکرد امروز در کشور در حوزه هوش مصنوعی است که این دو رویکرد خالی از اشکال نیست. رویکرد اول مثل خیلی از فناوری‌ های دیگر رویکرد ابزارگرایانه است. خب این ما را طبیعتا از فرهنگی، اجتماعی، تمدنی و ساحت‌های شناختی مساله غافل می کند رویکرد دوم که آن هم خالی از اشکال نیست رویکرد تهدیدگرایانه است و ما در این زمینه در دنیا عقبیم و این، زمینه‌های نفوذ و کنترل را در جامعه ما مهیا می کند . این رویکرد ضمن اینکه نقاط قوتی دارد اما اگر صرف این نگاه باشد ما در توانمندی‌ها و بومی‌سازی‌ها قوتی حاصل نمی کنیم و متحیر و متعجب خواهیم ماند و بیشتر متاثر از این فناوری خواهیم شد. به نظر نگاه متوازن به این فناوری می توان داشت که هم چارچوب تهدیدات را به طور جدی تلقی کرد و هم فرصت‌های جدی را برای عرصه‌های کاربست در حوزه‌های مورد انتظار دنبال کرد. علوم و فرهنگ اسلامی امتیاز ما برای توسعه و پیشرفت در مساله هوش مصنوعی در دنیاست ما در جمع‌اندیشی‌های متنوعی که در ساحت‌های مختلف حوزوی و دانشگاهی داشته ایم به این نکته رسیده ایم که ما اگر وجه امتیاز جدی داشته باشیم برای پر کردن شکاف فناوری نسبت به غرب در مساله هوش مصنوعی، امروز علوم انسانی اسلامی است؛ امروز معارف اسلامی است که در بستر حوزه و دانشگاه در حال پژوهش است. با توجه به این ابزارها که عمدتا فضای آن فضای پیچیدگی، درهم تنیدگی و گمنامی است و یک ابهام و سرگردانی را در داده و ماخذ داده برای پژوهش و مصرف کننده در این ابزارها مهیا می کند؛ آنجایی که اتفاقا اتقان و حرکت اساسی مبتنی بر منابع می تواند راهگشا باشد، حوزه های علوم اسلامی ماست که اگر حرکت به موقع صورت بگیرد نه تنها موجب از دست دادن ظرفیت ها نمی شود و نه تنها موجب غفلت نمی شود بلکه سبب رشد و شکوفایی و بالندگی ما و تحقق اهداف و آرمان‌های بلندی است که در حوزه گام دوم انقلاب دنبال می شود و تمام تلاش حوزه‌های علمیه و نهادهای همکاری که در بستر همایش بین‌المللی هوش مصنوعی و علوم و فرهنگ اسلامی در شهریور سال 1404 دور هم جمع شدند آن است که بتوانند از مختصات امتیاز این فناوری استفاده کنند و ارزش افزوده‌ی فرهنگ و علوم اسلامی را در این فناوری اشراب بکنند و بتوانند هم از ظرفیت‌های ذاتی این فناوری که تحلیل، پردازش و پیش بینی و محاسبه است استفاده بکنند و هم از تاثیرات پیرامونی آن که جامعه‌پردازی و مرجعیت و در نهایت جهت دهی به افکار عمومی است برای بالندگی تفکر اسلامی و منظومه فکری مبتنی بر نظام معرفتی و اندیشه اسلامی استفاده ببرند.

دبیر ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه در پایان سخنرانی خود خاطرنشان کردند که محققین ما در این عرصه صرفا محققین یک عرصه خاص نیستند و به محققین بینارشته‌ای نیاز است لذا ما یک سری آموزش‌هایی طراحی کردیم برای محققین علوم انسانی که با مفاهیم پایه حوزه هوش مصنوعی حداقل آشنا شوند. منظور از مفاهیم پایه، استفاده از ابزارها و سرویس ها نیست متاسفانه آنچه امروزه غلبه پیدا کرده است استفاده از ابزارها و سرویس هاست که جنبه سرگرمی هم دارد؛ در حالی که این استفاده از ابزارها و سرویس ها ما را به تولیدکنندگی نمی رساند برای تحقق این امر لازم است محققان میان رشته‌ای ما مسلط به توان حداقلی فنی در حوزه استفاده و تلقی آنچه که در یادگیری ماشین رقم می خورد، آنچه که در آگاهی ماشین هست، آنچه که در توانایی پردازش ماشین است، مطلع باشند و این به این معنا نیست که کار با سرویس ها را یادبگیرند. به تعبیر بلند مقام معظم رهبری هنر مصرف کننده بودن نیست، هنر این است که به لایه های عمیق برسیم، لایه‌های عمیق هم نیاز به پژوهش‌های بینارشته‌ای دارد و پژوهش‌های بینارشته‌ای هم نیاز به تلقی فناورانه و فنی از مساله هوش مصنوعی دارد.

هشت دانش زیربنایی در تکمیل هوش مصنوعی موثر بودند که از این هشت دانش، هفت دانش آن حوزه علوم انسانی است و یکی مهندسی کامپیوتر است. لذا لازم است تا محققین ما در عرصه‌های اقتصاد، مدیریت، علوم رفتاری، علوم شناختی و اینها توجه داشته داشته باشند که ضرب اندیشه‌ها در این حوزه‌ها بعلاوه توان فنی، منجر به خلق هوش مصنوعی بومی خواهد شد، کارهای خوبی هم بحمدالله در کشور در حال انجام است و آنچه لازم است توجه کنیم آن است که حتما پژوهش‌های بینارشته‌ای را بیش از قبل جدی بگیریم. این تلاش‌ها ان شاء الله ماجور خواهد بود و در ساخت آینده‌ای جدی و نقش‌آفرین برای حوزه‌های نظام اندیشه‌ای و معرفتی اسلام اثرگذار خواهد بود و از آن حسناتی است که برای انسان می ماند و امیدواریم ان شاء الله که مشمول نگاه ویژه ولیعصر باشیم به مناسبت این جدیت و دغدغه و توانی که پژوهشگران و محققین پای این موضوع خرج خواهند کرد.